Οδηγός για την Ανοικτή Πρόσβαση

2. Τί είναι η Πράσινη Ανοικτή Πρόσβαση?

Ο συγγραφέας, ίδρυμα ή εκδότης, καταθέτει μία έκδοση του άρθρου του σε ένα αποθετήριο ή ιστοσελίδα, συνήθως μετά που αυτό θα εκδοθεί σε ένα συνδρομητικό περιοδικό. Το άρθρο έτσι καθίσταται, ατελώς, διαθέσιμο σε όλους.

Η Πράσινη Ανοικτή Πρόσβαση συχνά απαντάται με τον όρο «αυτό-αρχειοθέτηση».

Οι πολιτικές αυτό-αρχειοθέτησης ποικίλουν ανάλογα με το περιοδικό ή τον εκδότη και καθορίζουν τους σχετικούς όρους αναφορικά με:

• Ποια έκδοση του άρθρου μπορεί να αυτο-αρχειοθετηθεί.

• Που (ιδρυματικό αποθετήριο ή ιστοσελίδα).

• Πότε (αμέσως μετά, με τη δημοσίευση ή μετά από συγκεκριμένη χρονική περίοδο) μπορεί το άρθρο να καταστεί διαθέσιμο.

Λίστα με την πολιτική αυτό-αρχειοθέτησης εκδοτών, μπορείτε να βρείτε στην πηγή SHERPA/ROMEO

Η τελική και δημοσιευμένη έκδοση του άρθρου καθίσταται ελεύθερα προσβάσιμη από όλους, αμέσως μετά τη δημοσίευση σε περιοδικό, με πλήρη δικαιώματα επανάχρησης.

Η Χρυσή Ανοικτή Πρόσβαση ακολουθεί το μοντέλο δημοσίευσης επί πληρωμή (pay-to-publish model). Τα κύρια χαρακτηριστικά της είναι:

• Το άρθρο δημοσιεύεται σε περιοδικό Ανοικτής Πρόσβασης ή σε υβριδικό (συνδρομητικό) περιοδικό.

• Καταβολή τελών δημοσίευσης (Article Publication ή Processing Charges – APC)

• Η πληρωμή των τελών δημοσίευσης συνήθως αναλαμβάνεται από τους χρηματοδότες έρευνας ή από το ίδρυμα για το οποίο εργάζεται ο συγγραφέας του άρθρου.

• Το άρθρο συνήθως δημοσιεύεται με μια από τις άδειες Creative Commons.

• Τα πνευματικά δικαιώματα συνήθως παραμένουν στον συγγραφέα.

• Το άρθρο μπορεί να μοιραστεί αμέσως και ελεύθερα σε προσωπικούς, ιδρυματικούς ή δημόσιους ιστότοπους.

• Το άρθρο συνήθως αυτo-αρχειοθετείται σε ένα αποθετήριο.

Ευκολία δημοσίευσης: ο συγγραφέας επιλέγει τις άδειες Creative Commons για να αδειοδοτήσει το άρθρο του, η τελική έκδοση του εκδότη  του άρθρου μπορεί εύκολα να επαναχρησιμοποιηθεί, το άρθρο μπορεί τάχιστα να κατατεθεί σε Ιδρυματικό Αποθετήριο.

Ποιότητα δημοσίευσης: χρήση ομότιμης κρίσης (peer-review), τήρηση προτύπων στη διαδικασία παραγωγής και δημοσίευσης όπως ακριβώς και στα άρθρα συνδρομητικών περιοδικών.

Πρόσβαση: το τελικό, δημοσιευμένο άρθρο καθίσταται άμεσα και ελεύθερα διαθέσιμο ηλεκτρονικά, αυξάνοντας έτσι τη χρήση και αναγνωρισημότητά του.

Επίδραση: μπορεί να αυξήσει τον αντίκτυπο της επιστημονικής έρευνας σε συγκεκριμένο επιστημονικό πεδίο ή υπο-πεδίο.

Το υβριδικό περιοδικό (hybrid journal) είναι περιοδικό με συνδρομή, το οποίο δίνει τη δυνατότητα στο συγγραφέα να δημοσιεύσει το άρθρο του με ανοικτή πρόσβαση. Τα τέλη συνδρομής περιοδικού και τα τέλη δημοσίευσης του άρθρου συνήθως προσαρμόζονται, ώστε να αποφεύγεται η διπλή χρέωση (double-dipping).

Το περιοδικό Ανοικτής Πρόσβασης (fully open access journal) δημοσιεύει όλα τα άρθρα του με Ανοικτή Πρόσβαση και δεν υπάρχουν συνδρομητές. Ο τελικός χρήστης μπορεί ελεύθερα να διαβάσει, να «κατεβάσει» και να μοιραστεί το άρθρο.

Είναι η συντομογραφία του Article Publication ή Processing Charge, δηλαδή, το τέλος δημοσίευσης του άρθρου που συνήθως χρεώνει ένα περιοδικό Ανοικτής Πρόσβασης. Το APC μπορεί να ζητηθεί πριν ή μετά την αποδοχή του άρθρου προς δημοσίευση αλλά η πληρωμή του APC γίνεται πάντα μετά την αποδοχή. Γενικά, ο χρόνος και το ύψος του APC ποικίλουν ανάλογα με τον εκδότη, το περιοδικό και το θεματικό πεδίο που εντάσσεται το άρθρο.

Ποιός πληρώνει το APC?

Συγγραφέας: αποτελεί έξοδο/επιλέξιμη δαπάνη σε προγράμματα χρηματοδότησης, απαλλαγή ή έκπτωση στην τιμή του APC για ορισμένες χώρες.

Χρηματοδότης: παρέχει ειδική χρηματοδότηση για δημοσίευση με Ανοικτή Πρόσβαση ή την εντάσσει στη γενική του χρηματοδότηση.

Ίδρυμα: καλύπτει το κόστος του APC κεντρικά με χρηματοδότηση αφιερωμένη ειδικά για τις ανάγκες της Ανοικτής Πρόσβασης και/ή συνάπτει συμφωνίες πληρωμής με τους εκδότες.

Επιστημονικές Ενώσεις (Societies):  παρέχουν ειδική χρηματοδότηση για έκδοση με Ανοικτή Πρόσβαση.

Διεθνώς, υπάρχουν περίπου 100 προγράμματα που χρηματοδοτούν την Ανοικτή Πρόσβαση (π.χ.  το πρόγραμμα Horizon 2020). Πολλοί χρηματοδότες έρευνας, φορείς και ιδρύματα έχουν εντάξει τη χρηματοδότη για Ανοικτή Πρόσβαση στον οικονομικό προγραμματισμό τους ή  έχουν δημιουργήσει ειδική χρηματοδότηση για την κάλυψη των APCs, εκ μέρους των ερευνητών, καθηγητών και γενικά, μελών τους.

Η πολιτική πνευματικών δικαιωμάτων ποικίλει ανάλογα με τον εκδότη και το περιοδικό. Συστήνεται η χρήση των αδειών Creative Commons για τη μη μεταβίβαση του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας του δημιουργού, στον εκδότη.

Ένα καλό παράδειγμα παραρτήματος (addendum) εκδοτικής σύμβασης που ευρέως χρησιμοποιείται για τη διατήρηση των δικαιωμάτων του συγγραφέα είναι του SPARC (The Scholarly Publishing and Academic Resources Coalition).

Άδειες Creative Commons (CC licenses):

• Δίνουν τη δυνατότητα στο ευρύ κοινό να μοιραστεί, χρησιμοποιήσει και επαναχρησιμοποιήσει το πνευματικό δημιούργημα ενός συγγραφέα.

• Διασφαλίζουν  τους χρήστες ενός πνευματικού δημιουργήματος ότι ενεργούν σύννομα, καθώς συμμορφώνονται με τα οριζόμενα σε μια άδεια Creative Commons.

• Διατίθενται έξι (6) είδη αδειών CC.

• Η περισσότερο διαδεδομένη άδεια είναι η CC-BY (Creative Commons Attribution License). Επιτρέπει στον τελικό χρήστη να κάνει το οτιδήποτε σε ένα άρθρο, για παράδειγμα, να «χτίσει» πάνω σε αυτό χωρίς να πρέπει να ζητήσει άδεια από τον δημιουργό του άρθρου. Έτσι, διευκολύνεται η συνέχεια της έρευνας και η κίνηση των ιδεών.

Πρόκειται για διαταγές/εντολές που απαιτούν από τους λήπτες χρηματοδότησης να διαθέτουν ελεύθερα την έρευνά τους, έτσι ώστε η δημόσια χρηματοδοτούμενη έρευνα να καθίσταται διαθέσιμη προς όλους. Σήμερα, ιδρύματα, χρηματοδότες έρευνας, επιστημονικές ενώσεις και οργανισμοί, διεθνώς, έχουν υιοθετήσει τέτοιες διαταγές/εντολές.

Μερικές OA mandates προτιμούν τον Πράσινο (Green) ή το Χρυσό (Gold) μοντέλο Ανοικτής Πρόσβασης. Άλλες, δίνουν τη δυνατότητα στους συγγραφείς να επιλέξουν το μοντέλο που επιθυμούν (Πράσινο ή Χρυσό) προκειμένου να διαθέσουν  το άρθρο τους με ανοικτή πρόσβαση. Μερικοί χρηματοδότες έρευνας έχουν απαιτήσεις για Ανοικτά Δεδομένα.

Το SHERPA/Juliet αποτελεί πηγή με τις πολιτικές Ανοικτής Πρόσβασης των φορέων χρηματοδότησης έρευνας. Εναλλακτικά, στους ιστότοπους των εκδοτών μπορούν να αναζητηθούν οι εν λόγω πολιτικές.

Είναι μια δομημένη δικτυακή βάση δεδομένων που λειτουργεί με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και επιτρέπει τη διαχείριση, διατήρηση, διακίνηση του επιστημονικού έργου που κατατίθεται σ΄αυτήν.

Κατάθεση άρθρων: τα Αποθετήρια δύναται να περιλαμβάνουν υποβληθέντα, κατατεθέντα ή την τελική έκδοση του εκδότη άρθρα, ανάλογα με την πολιτική τουχρηματοδότη έρευνας και του περιοδικού που θα δημοσιευτεί το άρθρο. Ένα από τα πιο διαδεδομένα θεματικά αποθετήρια έρευνας είναι το PubMed Central.

Mία διεθνής λίστα Αποθετηρίων μπορεί να βρεθεί στους συνδέσμους

http://www.opendoar.org/

http://roarmap.eprints.org/view/country/

Πρόκειται για ψηφιακά προϊόντα έρευνας, ελεύθερα διαθέσιμα, τα οποία αποτελούν αναπόσπαστα μέρη για την κατανόηση της εν λόγω έρευνας. Παραδείγματα Ανοικτών Δεδομένων είναι κώδικας, βίντεο, εικόνα.

42 χρηματοδότες έρευνας απαιτούν την αρχειοθέτηση ανοικτών δεδομένων σε Αποθετήρια και 18 τη συνιστούν (πηγή: SHERPA/Juliet). Γενικά, όλο και περισσότεροι χρηματοδότες έρευνας απαιτούν από τους χρηματοδοτούμενους την κατάθεση των δεδομένων έρευνας σε αντίστοιχα Αποθετήρια. Έτσι, επιτυγχάνεται ο διαμοιρασμός της έρευνας μεταξύ των ερευνητών για την διευκόλυνση της πρόσβασης και της επανάχρησης των ερευνητικών δεδομένων. Στα σημαντικότερα πλεονεκτήματα του διαμοιρασμού των δεδομένων συγκαταλέγεται η ερευνητική διαφάνεια, η αύξηση του ρυθμού νέων ανακαλύψεων και η  αύξηση της προστιθέμενης αξίας της επένδυσης .

Μία διεθνής λίστα Αποθετηρίων Δεδομένων βρίσκεται στο σύνδεσμο  http://www.re3data.org/

Η επιλογή μεταξύ της Πράσινης και Χρυσής Ανοικτής Πρόσβασης εξαρτάται από τον συνδυασμό της πολιτικής του χρηματοδότη έρευνας και της πολιτικής του περιοδικού που θα δημοσιευτεί η έρευνα.

Ένα εργαλείο που συνδυάζει τις πολιτικές των χρηματοδοτών έρευνας και των περιοδικών είναι το SHERPA/FACT Funders & Authors Compliance Tool.

Πιο συγκεκριμένα, το βήματα που πρέπει να ακολουθηθούν είναι:

Βήμα 1^ο – Ποιά είναι η πολιτική του χρηματοδότη της έρευνας?

• Εντοπίζω την πολιτική του χρηματοδότη της έρευνάς μου, η οποία (έρευνα) δημοσιεύεται μέσω του άρθρου μου.

• Χρησιμοποιώ εργαλεία όπως το SHERPA/Juliet ή τους ιστότοπους των εκδοτών.

Βήμα 2^ο – Ποιά είναι η πολιτική του περιοδικού?

• Εντοπίζω την πολιτική του περιοδικού που θέλω να δημοσιεύσω.

• Χρησιμοποιώ εργαλεία όπως το SHERPA/ROMEO ή τους ιστότοπους των εκδοτών.